2. گاز: گاز به عنواي يكي از برترين انرژي‌هاي خداداد در كشور ايران سابقه‌ي ديرينه دارد. طبق برآوردهاي موجود ايران با دارا بودن بيش از 21 تريليون مـ 3 گاز قابل استحصال در ذخاير ثبت شده ميان كشورهاي داراي گاز جهان در مقام دوم قرار دارد. از زمان به نفت رسيدن اولين چاه مسجد سليمان (1287 ش / 1908م) گاز طبيعي كه همراه نفت به دست مي‌آمد، مي‌سوخت و به هدر مي‌رفت، تا اينكه براي بهره‌برداري صحيح از منابع سرشار گاز طبيعي كشور ملي گاز ايران در 1344 ش تشكيل گرديد و از آن تاريخ اين شركت كه تابع وزارت نفت است، مسئوليت كلية امور مربوط به اكتشاف، استخراج، جمع‌آوري، پالايش، انتقال و فروش گاز طبيعي ايران را بر عهده دارد. شركت ملي گاز ايران در اجراي وظايف قانوني خود در بدو امر به تهيه‌ي دو طرح اساسي پرداخت كه ضرورت توسعه‌ي صنعت گاز بود، يكي تاسيس پالايشگاه، و ديگري ايجاد خط لوله‌ي انتقال گاز. ساختمان اولين پالايشگاه گاز در بيدبلند (175 كيلومتري شمال شرقي آبادان و 40 كيلومتري شمال آغا جاري) در 1347 ش ‎آغاز شد و در 1350 ش به پايان رسيد. به موازات ساختمان پالايشگاه بيدبلند خط سرتاسري لوله‌ي انتقالي گاز به طول 106/1 كيلومتر از جنوب تا شمال (مرز ايران و شوروي) نيز احداث شد و بهره‌برداري از آن در مهر ماه 1349 آغاز گرديد. علاوه بر اين، در مسير اين شاه لولة اصلي در حدود 667 كمـ لولة فرعي به شهرهاي شيراز، اصفهان و تهران و نقاط ديگر كشيده شد.

گاز مصرفي تهران از طريق لولة فرعي 111 كيلومتري از دور راهي ساوه تا شهر ري كه محل تاسيسات گازرساني پايتخت است، تامين مي‌گردد. مصرف گاز از طريق لوله همواره رو به افزايش بوده است.

از جمله حوزه‌هاي مهم گاز طبيعي كشور كه در دهه‌هاي اخير به بهره‌برداري رسيده، حوزة گاز سرخس است كه منابع اصلي آن در خانگيران، در 165 كيلومتري شمال شرقي مشهد و 35 كيلومتري مغرب سرخس با 5/21 تريليون فوت مكعب كشف شده است. گاز تصفيه شدة سرخس از طريق خط لولة 127 كيلومتري براي مصرف واحدهاي صنعتي، تجاري و خانگي به مشهد مي‌رسد. يكي از پي‌آمدهاي كشف گاز حوزة سرخس اجراي طرح عظيم سرخس – نكا در مقياس بزرگ جهاني است كه شمال شرق كشور را زير پوشش قرار مي‌دهد.

شركت ملي گاز ايران از تاريخ تاسيس، گازرساني به شهرهاي بزرگ ايران را جزو اولويت‌هاي كار خود قرار داده است، چنانكه در 1377 ش از 724 شهر موجود در كشور، 274 شهر يا حدود 30% شهرها از خدمات گازرساني بهره‌مند بوده‌اند و در 48 شهر ديگر فعاليت گازرساني ادامه داشته است.

3. صنايع پتروشيمي: امروزه كمتر صنعتي را مي‌توان يافت كه از فرآورده‌هاي پتروشيمي استفاده نكند. فعاليت‌هاي اوليه در زمينه‌ي راه‌اندازي صنايع پتروشيمي در ايران از 1337 ش با طرح احداث كارخانه‌ي كود شيميايي در مرودشت شيراز آغاز شد. بهره‌برداري از اين كارخانه در1342 ش تحقق يافت. پس از آن در مرداد 1343 شركت صنايع پتروشيمي ايران با سرماية 830 ميليون ريال تشكيل گرديد.

مهم‌ترين واحدهاي صنايع پتروشيمي در ايران اينهاست: مجتمع پتروشيمي رازي در بندر امام خميني، مجتمع پتروشيمي آبادان، مجتمع پتروشيمي خارك، مجتمع پتروشيمي شيراز و مجتمع پتروشيمي نيپون در بندر امام خميني. در سال‌هاي اخير مجتمع‌هاي پتروشيمي سرخس و بجنورد در شمال خراسان راه‌اندازي شده است و توليدات عمدة آن موادي از قبيل اسيد سولفوريك، اسيد كلريدريك، اسيد فسفريك، انواع كود شيميايي، سموم دفع آفات نباتي، آمونياك، اوره ، نيترات آمونيوم، مواد اوليه‌ي پلاستيك، گوگرد، مواد اوليه‌ي رنگ سازي ولاستيك سازي و جز آنهاست.

4. ذوب فلزات:

ذوب آهن: اولين قرارداد ايجاد كارخانة ذوب آهن در ايران در 1316 ش با شركت آلماني دماك كروپ براي خريد و نصب كارخانه‌اي با ظرفيت نهايي 100 هزار تن به مبلغي معادل 5/2 ميليون ليره‌ي انگليسي به امضا رسيد. محل كارخانه در كرج تعيين شده بود و برنامه‌ اين بود كه از سنگ‌هاي آهن سمنان و معادن آهك سرخه حصار و زغال حوزة البرز استفاده شود، ولي بروز جنگ جهاني دوم و اشغال ايران به وسيله‌ي متفقين در شهريور 1320 باعث شد كه اين طرح به فراموشي سپرده شود. در 1334 ش قرار داد مشابهي به همان منظور ميان سازمان برنامه و نمايندگان همان دماك كروپ آلماني منعقد گرديد كه آن هم به سرنوشت طرح اولي مبتلا شد.

در 1338 ش سازمان ذوب آهن ايران تاسيس گرديد و در 1344 ش طرح ذوب آهن اصفهان تهيه، و همزمان با آن لوله كشي گاز سرتاسري و تاسيس كارخانه‌هاي ماشين‌سازي آغاز گرديد. در 1346 ش كارهاي ساختماني ذوب آهن و ايجاد خطوط آهن لازم آغاز شد و در 1351 ش كارخانه‌ي ذوب آهن اصفهان با روش كوره‌ي بلند با ظرفيت رسمي 550 هزار تن آغاز به كار كرد. طرح توسعه‌ي كارخانه تا ظرفيت 9/1 ميليون تن در 1352 ش آغاز، و كورة بلند دوم نيز ساخته شد و از اواخر 1362 ش با شروع بهره‌برداري از آن توليد فولاد پروفيلي به مرز 9/1 ميليون تن رسيد.

مجتمع فولاد مباركة اصفهان: اين مجتمع براي توليد 06/3 ميليون تن فولاد مذاب در سال از طريق پالايش آهن اسفنجي طراحي شده است كه تا 5/3 ميليون قابل گسترش بوده است. محصولات اين مجتمع،‌ نياز ايران را از ورق و صفحه‌ي فولادي و گالوانيزه برآورده مي‌كند. سنگ آهن مورد نياز اين مجتمع از معادن گل گهر و بافق، گاز مورد نياز آن از طريق شركت ملي گاز ايران، و آب لازم از زاينده رود تامين مي‌گردد.

مجتمع فولاد اهواز: در 1352 ش براي تاسيس مجتمع فولاد اهواز مذاكراتي ميان شركت ملي صنايع فولاد ايران و شركت‌هاي متعددي به عمل آمد و در نتيجه قراردادهايي براي تعيين محل مناسب، برآورد هزينة توليد و ديگر مطالعات اوليه منعقد گرديد. بنابراين مطالعات اولين مجتمع توليد فولاد اهواز به روش‌هاي احياي مستقيم در 8 كيلومتري جنوب شرقي اين شهر در زمين به مساحت 3 كمـ 2 تاسيس شد.

ماشين‌سازي: از جمله صنايع وابسته به ذوب آهن كارخانه‌هاي ماشين‌سازي است كه فعاليت آنها در اثر فراهم بودن مواد خام مورد نياز مقدور گرديده است و از آن جمله‌اند: كارخانه‌ي ماشين‌سازي اراك كه با ظرفيت30 هزار تن انواع ماشين آلات در شهريور 1351 آغاز به كار كرده است؛ كارخانة ماشين سازي تبريز كه در 1351 ش به ظرفيت 10 هزار تن براي ساختن ماشين آلات الكترونيك، موتورهاي ديزل كوچك و امثال آن به وجود آمده است؛ كارخانه‌ي تراكتورسازي تبريز كه در كنار كارخانة ماشين‌سازي ايجاد شده است؛ كارخانه نورد و لولة اهواز كه براي تامين لوله‌هاي آب و گاز مورد نياز كشور تاسيس شده است.

مجتمع ذوب مس: در 1352 ش ساختمان مجتمع ذوب مس سرچشمه‌ي كرمان ‎آغاز گرديد و در 1355 ش شركت ملي صنايع مس تاسيس شد و در بهمن 1357 حدود 95% عمليات ساختماني و نصب دستگاه‌هاي مجتمع به انجام رسيده بود كه پس از آن اين مجتمع توسط متخصصان ايراني كاراندازي شد و فعاليت آن آغاز گرديد. در 1372 ش 7 معدن مس در كشور فعال بود كه جمعاً 569 هزار تن سنگ مس استخراج شده‌ي آنها در مجتمع ذوب مس به انواع محصولات مسي (ورق، شمش، مفتول)و كنسانتره‌ي مس تبديل مي‌گرديد.

مجتمع توليد آلومينيوم: در ايران توليد آلومينيوم در دهة 1340 ش مدنظر قرار گرفت و كارخانه‌اي با مشاركت سازمان گسترش و نوسازي صنايع ايران و مؤسسه آمريكايي رينولدز و دولت پاكستان در اراك راه‌اندازي شد كه 70% آن سهم ايران، 25% سهم آمريكا و 5% سهم پاكستان بود. اين كارخانه در 1351 ش با ظرفيت 50 تن شمش آلومينيوم آغاز به كار كرد. در سال‌هاي بعد با تجهيز و گسترش مجتمع آلومينيوم سازي اراك انواع شمش، نورد، ورق و امثال آن در اين مجتمع توليد مي‌گردد كه عمدتاً در صنايع ساختماني مورد استفاده قرار مي‌گيرد. توليد آلومينيوم در 1373 ش / 1994 م 116 هزار تن برآورد گرديده است كه با راه‌اندازي مجتمع آلومينيوم المهدي در بندرعباس با ظرفيت اولي 110 هزار تن و افزايش ظرفيت توليدي كارخانة اراك به 110 هزار تن در 1376ش، ظرفيت توليدي آلومينيوم كشور به 220 هزار تن رسيده است. .